احداث خط‌آهن منطقه‌ای و نقش آن در چشم‌انداز اقتصاد منطقه (به مناسبت افتتاح خط‌آهن خواف ـ هرات) 20 قوس 1399
هرچند خط‌آهن نیز به عنوان زیر مجموعه ترانزیت منطقه‌ای شمرده می‌شود اما به دلیل اهمیت و جایگاه آن در اقتصاد و توسعه کشور و اتصال آن به کشورهای پیرامونی به صورت جداگانه مطرح شده است. یکی از عوامل مهم در کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل کالا و مسافر و اطمینانی بودن از نظر حوادث جاده‌ای، احداث خط‌آهن در کشور و همچنین اتصال آن به خطوط‌آهن منطقه‌ای می‌باشد.
از زمان ورود قطار و خط‌آهن به عرصه ترانسپورت، میلیون‌ها کیلومتر خط‌آهن در سراسر دنیا کشیده شده که از طریق آن‌ها سالانه میلیاردها مسافر و میلیاردها تُن متریک بار در گوشه و کنار دنیا منتقل و جابجا شده است. پنج کشوری که در دنیا طولانی‌ترین خطوط‌آهن را دارند عبارت‌اند از آمریکا 250 هزار کیلومتر، چین 100 هزار کیلومتر، روسیه 85 هزار و 500 کیلومتر، هند 65 هزار کیلومتر و کانادا 48 هزار کیلومتر. این کشورها در تلاش هستند که طول خطوط‌آهن خود را سال به سال افزایش دهند. مثلا چین در نظر دارد که تا سال 2050م مجموع خطوط ریلی خود را از مرز 270 هزار کیلومتر عبور دهد و بخشی از پروژه بزرگ یک کمربند ـ یک راه که بناست دولت چین با هزینه بیش از 124میلیارد دالر تطبیق کند، خطوط‌آهن ارتباطی با کشورهای هم‌جوار این کشور می‌باشد.
هرچند طرح احداث خط‌آهن در افغانستان به یک قرن پیش بر می‌گردد که در آن زمان این طرح عملی نشد. برای نخستین‌بار در سال 1912م خط‌آهن به طول 7 کیلومتر از قصر دارالامان تا دهمزنگ ساخته شده بود و سه عدد لکوموتیو در این مسیر رفت و آمد می‌کرد که بنا بود گسترش یابد اما به دلایلی از جمله عدم ثبات سیاسی، ضعف اقتصادی و نبود نیروهای متخصص و ماهر متوقف شد.
پس از سال 1381 و دوره جدید حکومت به فکر احداث خط‌آهن افتاد و برنامه‌هایی را با هدف اتصال به خطوط‌آهن منطقه‌ای روی دست گرفت. در دوره جدید بر مبنای استراتژی انکشاف ملی افغانستان، مطالعات اولیه، طرح و ساخت سه خط‌آهن یکی از مرز ایران تا هرات و دیگری از مرز حیرتان تا مزارشریف و همچنین از آته‌مراد ترکمنستان تا بندر آقینه در افغانستان آغاز شد. از سه پروژه فوق خط‌آهن حیرتان تا مزارشریف به طول 95 کیلومتر در سال 1389 احداث و تکمیل شد و همچنین خط‌آهن ترکمنستان از مرز آقینه در حدود 3.5 کیلومتر به داخل خاک افغانستان ساخته شده و به بهره‌برداری رسیده است. پروژه خط‌آهن خواف تا شهرک صنعتی هرات تاکنون سه فاز آن با کمک بلاعوض کشور ایران تکمیل شده و فاز چهارم آن با هزینه حکومت افغانستان تحت دیزاین کار می‌باشد. همچنین تفاهم‌نامۀ احیا و بازسازی خط‌آهن سرحدآباد ـ تورغندی در 4 قوس 1396 با ترکمنستان امضا شده است. در ادامه این تلاش‌ها در دوره حکومت وحدت ملی در 18 جوزای 1396 تفاهم نامه همکاری با کشور چین در عرصه مطالعات امکان‌سنجی و تهیه طرح تطبیق خط‌آهن شیرخان بندر ـ هرات به امضای دو کشور رسید.
کریدور خط‌آهن پنج‌جانبه
ارتباطات منطقه‌ای و تعامل برد ـ برد زمینۀ رشد اقتصادی و تجاری کشورها را فراهم می‌کند. افغانستان به دلیل موقعیت جغرافیایی و ژئواکونامیک خود در تلاش است که به عنوان پیوندهندۀ کشورهای منطقه عمل کند. از این رو در دوره جدید و به‌خصوص در حکومت وحدت ملی و حکومت فعلی به این مهم به عنوان یک استراتژی آگاهانه نگاه می‌شود و تلاش‌هایی که تاکنون صورت گرفته معطوف به این هدف انجام شده است. اگر حکومت فعلی از طریق دیپلماسی فعال و تعامل برد ـ برد با کشورهای دخیل در پروژه و جلب حمایت قدرت‌های ذی نفوذ در منطقه موفق شود که خط‌آهن پنج‌جانبه میان کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان، قرغیزستان و چین را سرعت ببخشد و در طی سال‌های آینده تطبیق کند، بزرگترین دستاورد اقتصادی ـ سیاسی برای افغانستان در طول تاریخ این کشور خواهد بود.
در روزهای نخستین آغاز به کار حکومت وحدت ملی، در 19 قوس 1393/ 9 دسامبر 2014 تفاهم‌نامه احداث خط‌آهن پنج‌جانبه میان پنج کشور فوق در پایتخت تاجیکستان به امضا رسید. این خط ریل که بنام راه ابریشم جدید نیز یاد می‌شود، می‌توان آن را جزو از پروژه بزرگ دولت چین «یک کمربند ـ یک راه» برای اتصال منطقه‌ای نیز نام برد، زیرا دومین اقتصاد بزرگ دنیا، چین از طریق قرغیزستان، تاجیکستان، افغانستان به ترکمنستان و ایران و سپس با کمترین فاصله و هزینه به بازار اروپا و شمال آفریقا وصل می‌شود. این پروژه بزرگ منطقه‌ای که در حدود 2100 کیلومتر طول دارد، تقریباً 1148 کیلومتر آن از خاک افغانستان (ولایات شمالی و شمال‌غربی) عبور می‌کند و در صورتی که تکمیل شده و به بهره‌برداری برسد می‌تواند جایگاه ارتباطی، ترانزیتی و سیاسی افغانستان را به نحوی شایسته در منطقه برجسته سازد و از نگاه اقتصادی و تعامل منطقه‌ای به نفع افغانستان خواهد بود. (کارنامه اقتصادی حکومت وحدت ملی، محمد توسلی غرجستانی،آماده چاپ)
خط‌آهن هرات ـ خواف
از این رو خط‌آهن خواف ـ هرات یکی از این پازول‌های پنجگانه می‌باشد که بناست امروز (20 قوس 1399) توسط رئیس جمهورهای دو کشور ایران و افغانستان افتتاح شود. طرح ساخت نخستین این خط به دهه 1970 میلادی بر می‌گردد که در آن زمان تطبیق نشد. در سال 2006م به دنبال امضای تفاهم‌نامه میان وزرات راه و ترابری ایران با وزارت فواید عامه افغانستان، طرح ساخت این خط‌آهن در چهار بخش که دو بخش آن در داخل خاک ایران و دو بخش دیگر در داخل افغانستان قرار دارند، آغاز شد. طول این خط 225 کیلومتر است که 76 کیلومتر آن در خاک ایران و 149 کیلومتر آن در خاک افغانستان واقع شده است.
بخش‌های اول و دوم و سوم ساخته شده است و بخش چهارم آن با هزینه حکومت افغانستان تحت دیزاین و کار می‌باشد. قطعه سه این خط‌آهن به طول 62 کیلومتر از مرز شمتیغ تا ایستگاه روزنک و قطعه چهارم به طول 87 کیلومتر از ایستگاه روزنک تا شهر صنعتی هرات امتداد می‌یابد. این خط 225 کیلومتری در مسیر خود هفت ایستگاه در مناطق مختلف خواهد داشت و می‌تواند از طریق اتصال به خط‌آهن بندر عباس و بندر چابهار آسیای میانه را به آب‌های آزاد، بندر کراچی، بندر بمبئی/ مومبای و سایر بنادر بین‌المللی متصل کند و باعث رونق تجارت بین المللی در سطح منطقه شود. در حال حاضر این خط آهن ظرفیت جابجایی سالانه شش میلیون تن کالای تجاری و یک میلیون مسافر را دارد.
تحلیل اقتصادی
با بهره‌برداری از این خط‌آهن چند مزیت نصیب افغانستان و کشورهای منطقه خواهد شد:
1. اتصال افغانستان به خط آهن جمهوری اسلامی ایران، ترکیه، اروپا و شمال آفریقا،
2. اتصال افغانستان به آب‌های آزاد از طریق خط‌آهن ایران،
3. افزایش مبادله تجاری میان افغانستان، ایران، کشورهای آسیای میانه از طریق خط آهن موجود و آب‌های آزاد؛
4. کاهش هزینه جابجایی کالا و اموال تجاری تا 50 درصد،
5. جابجایی سالانه شش میلیون متریک تن کالا و یک میلیون مسافر میان افغانستان و ایران با هزینه مناسب،
6. حرکت به سمت اقتصاد برد – برد از طریق تعامل سازندۀ منطقه‌ای،
7. افزایش درآمد حکومت از طریق تثبیت جایگاه ترانزیتی افغانستان در منطقه در آینده نه چندان دور،
8. افزایش همکاری‌های برد ـ برد اقتصادی، امنیتی و تعامل اجتماعی ـ فرهنگی میان کشورهای منطقه.
نویسنده: توسلی غرجستانی